In deze tijd van polarisatie kunnen we te rade gaan bij de oude denkers zoals Erasmus, Spinoza en de Groot, zo denkt Karl van Klaveren. Misschien vinden we dan zelfs iets van God.
Desiderius Erasmus (1467-1536) was een ‘wereldburger’, nergens thuis, maar altijd onderweg in Europa. Hij hield zijn tijdgenoten een morele spiegel voor in zijn beroemde boek Lof der Zotheid. Erasmus leefde in een tijd waarin katholiek en protestant tegenover elkaar kwamen te staan. Het zou het begin worden van een tijdperk vol godsdienstoorlogen. Erasmus koos geen partij en plaatste de mildheid en menselijkheid van Jezus tegenover de intolerantie van zijn tijd. Erasmus haatte oorlog. Van hem is de uitspraak: “Wat is er dwazer dan om willekeurige redenen zo’n strijd aan te gaan waar voor beide partijen altijd meer ellende dan goeds van komt?” Dat geeft te denken.
De naar Den Haag gevluchte filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) beschreef in zijn Ethica een levensfilosofie die de theologie tot op de dag van vandaag inspireert. Zo beweerde de natuurwetenschapper Albert Einstein dat hij alleen nog kon geloven in ‘de God van Spinoza’. Hij bedoelde daarmee een panentheïstisch geloof, waarin God de natuur is. Spinoza verwees daarbij naar Paulus die schreef dat wij als mensen in God zijn (‘want in Hem leven en bewegen wij’). Volgens Spinoza is alles met alles verbonden. Hij geloofde niet in de beperkte ‘ik denk dus ik ben’-benadering van zijn tijdgenoot Descartes, maar had een holistisch wereldbeeld waarin ‘het ik’ deel is van iets groters. Niettemin was hij de eerste op aarde die vrijheid van meningsuiting bepleitte en geldt als een belangrijke voorloper van de Verlichting. Spinoza was trouwens ook een van de grondleggers van de bijbelkritiek, die fundamenteel is geweest voor de vrijzinnige traditie.
Samen met Hugo de Groot (1583-1645) vormen deze beide denkers voor ons land de ‘founding fathers’ van een nieuwe tolerante manier van geloven en leven die vandaag de dag actueler lijkt dan ooit. Want tolerantie is in het geding in onze tijd. Het fundamentalisme, dat in de jaren zeventig begon in Amerika (evangelicals) en Iran (islamisme) op religieus terrein, heeft zich in onze tijd uitgebreid tot in de politiek. Wereldwijd zijn sterke leiders in trek en keren volken en burgers de blik naar binnen. Liberalisme en vrijheid gaan steeds minder goed samen. Tolerantie heeft plaatsgemaakt voor het koesteren van de eigen identiteit.
Gelukkig zijn er overal – soms kleine – initiatieven die de inzichten van onze founding fathers weer onder de aandacht proberen te krijgen. Ik woon zelf in Den Haag en daar komt elke eerste zondag van de maand een groep mensen samen bij de Wereldvredesvlam bij het Vredespaleis. Vanuit daar willen ze werken aan verbinding in de stad.
Natuurlijk. Dergelijke initiatieven zijn de bekende druppel op de gloeiende plaat. Toch is het cruciaal om in deze tijd van de oorlog vrede te bepleiten; wezenlijk (een variant op de godsnaam jhwh) te blijven proberen om de polarisatie te helen met initiatieven van verbinding. Ten slotte leerde oud-voorzitter van de VVP, Corrie Jacobs, al: ‘Aan God doen, is goed doen.’ Dat is slechts één letter verschil. Niet toevallig, want de bijbelse traditie vertelt dat God sjaloom is: liefde, gerechtigheid, verzoening. Grote woorden, zeker. Maar ze tekenen de mens van wie wij de opstanding vieren. Vanuit de sprekende leegte van zijn graf mogen we leven en op weg gaan naar het feest van de uitstorting van zijn Geest, die doet leven. Van Pasen naar Pinksteren. Als een eeuwig ritme van de tijd.