Het is frappant hoezeer (vooral oudtestamentische) bijbelse verhalen qua inhoud corresponderen met Grieks mythologische vertellingen. Dikwijls is voor de lezers het gewelddadige element in de verhalen, zoals ze door de eeuwen heen overgeleverd zijn, te pijnlijk om het onder ogen te zien. Foekje Dijk laat dat zien aan de hand van het verhaal over Procrustes.
Toch blijkt vaak dat de inhoud en de diversiteit van die oeroude verhalen schrijnend actueel kunnen zijn. Neem nu het verhaal van de vermoedelijk meest bekende waard uit de Griekse mythologie: Procrustes. ‘Zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten’, maar dat wordt in die mythologie onwaarschijnlijk op de kop gezet.
Gemankeerde waard
Hoe anders was dat bij waard Procrustes. Zijn naam is eigenlijk een bijnaam. Hij zou een herbergier in de omgeving van Eleusis (gelegen zo’n 22 km. ten noordwesten van Athene) zijn geweest. Procrustes: zijn naam betekent ‘uitrekker’. Lees en huiver, maar oordeel niet onmiddellijk! Want soms zijn de dingen anders dan men zou vermoeden. Wat was nu het geval? In tegenstelling tot de herbergier inviteerde deze waard voorbijkomende reizigers uit om bij hem in de herberg te komen overnachten. Plek zat. Wanneer de reizigers op zijn aardige geste ingingen en zich lekker rustig te slapen legden, kwam Procrustes eens kijken of zijn gast wel in het door hem beschikbaar gestelde bed paste. Oef, en uiteraard was dat meestal niet zo. Indien niet, dan wist de herbergier wel raad met de gast. Wanneer het bed te lang bleek, rekte de waard de ledematen van zijn gast doodgemoedereerd uiteen. Was het bed te kort, dan maakte Procrustes er letterlijk korte metten mee en hakte een stuk van de benen van de reiziger af. Deze handeling eindigde natuurlijk met een nare dood en gaf de gelegenheid aan de zogenoemde gastheer de bezittingen van zijn gast, die zojuist zo vriendelijk was uitgenodigd om een rustplaats te vinden in de herberg, te roven.
Het spreekt vanzelf dat er meerdere variaties van het verhaal verschenen zijn. Zoals bijvoorbeeld een versie waarin de moordzuchtige waard twee bedden van verschillende lengte had en hij zijn gast steeds een bed aanbood dat net niet paste. Ook gaat het gerucht dat hij de lengte van het bed instelbaar maakte. Op die manier was hij er altijd zeker van dat de gast niet in het bed zou passen.
Koekje van eigen deeg
Nergens wordt in de mythe vermeld wat de motivatie was van de uitrekkerij en afhakking, of waarom Procrustes deze behandeling toepaste, afgezien van het roofmotief. Hoewel dat al motief genoeg is. Ook wordt er geen vermelding gemaakt van getuigenverklaringen. Het gebeurde, aldus de mythische vertellingen. Overigens is het uiteraard niet goed afgelopen met deze waard die zijn gasten absoluut niet konden vertrouwen.
Uiteindelijk was het Theseus, een van de grootste helden uit de Griekse mythologie, die hem doodde aan de oevers van de mythische rivier Kephissos, door hem het lot te doen ondergaan dat Procrustes zo menig vreemdeling had bereid. Eind goed, al goed? En een wreed verhaal dat beter niet verteld kan worden? We zullen zien.
Actueel
Hoe dan ook heeft het woord ‘procrustesbed’ een vaste plek veroverd in het Nederlands taalgebied. Wanneer dit ergens ter sprake komt, is de uitdrukking ‘procrustesbed’ vooral bedoeld om duidelijk te maken dat mensen zich, liggend op dat procrustesbed, in een pijnlijke of machteloze positie bevinden. Kijk, en hier komt dan zeer verrassend de bitter gruwelijke actualiteit om de hoek kijken. Met name de laatste jaren is meer dan duidelijk geworden dat grote groepen mensen in het politieke klimaat van Nederland in een zeer pijnlijke en machteloze positie zijn gemanoeuvreerd. Het verhaal over Procrustes mag dan een afschuwelijk wrede inhoud hebben, de gebeurtenissen van de afgelopen jaren worden door velen tevens als gruwelijk ervaren. We hoeven maar te denken aan de toeslagenaffaire die zoveel mensen gekortwiekt heeft alleen al vanwege het dragen van een niet-Nederlandse naam. Of het voortdurend aanbidden van de god Economes, die voor talloze Groningers omwille van de gaswinning het uithoudingsvermogen meer dan uitgerekt heeft. En wat te denken van het leven in een steenrijk land, waar duizenden kinderen naar school moeten zonder ontbijt omdat moeder of vader domweg het geld niet meer heeft, (in)gekort als ze zijn door allerlei onleesbare regelingen. Het procrustesbed is door te veel leden van de bevolking bijna letterlijk beslapen. Het vertrouwen in een overheid, die dit heeft laten gebeuren, is tot een minimum gedaald. Hoe actueel wil je het gruwelijke verhaal van Procrustes hebben?!
Geschokt vertrouwen
Op dit moment zijn mensen in Den Haag ook nog eens bezig om een regering te vormen. Wat zal het worden? Het is onmogelijk om in de toekomst te kijken hoe het verder zal gaan.
In de mythe van Procrustes wordt nergens vermeld waarom de waard deze idiote behandeling toepaste, afgezien van het roofmotief. Ook in de huidige maatschappij is het waarom van al die voornoemde misstanden ver te zoeken. Het wordt zelden aan de burger duidelijk waarom zij of hij uitgerekt of afgehakt werd door de overheid. Afgezien natuurlijk van het roofmotief, om de overheidskas te spekken over ruggen van weerloze en machteloze mensen heen. Gelukkig kent de democratie de parlementaire enquête over misstanden, die als een Theseus het procrustesbed naar mythische proporties terugbrengt en de waarheid boven tafel probeert te krijgen. Maar of dit voor de nabije en verdere toekomst het vertrouwen van de gast terugbrengt?
Foekje Dijk
Dit artikel verscheen eerder in VrijZinnig, het tijdschrift van de VVP