Op 1 september promoveerde Yvonne Hiemstra op het avondmaal. Ze onderzocht hoe er sinds de negentiende eeuw binnen de vrijzinnige traditie tegen de kerkelijke maaltijdviering wordt aangekeken. ‘Rationaliteit en geloofservaring strijden om voorrang.’
Waarom heb je juist naar dit onderwerp onderzoek gedaan?
In de kerk van mijn jeugd [synodaal gereformeerd] stond de maaltijdviering nooit ter discussie. Toen ik zo’n twintig jaar geleden begon als voorganger in onder meer vrijzinnige kringen, merkte ik dat de maaltijdviering gevoelig lag. Er waren zelfs mijders. Toen ik me verdiepte in de oorzaken hiervan, ontdekte ik dat het ontbrak aan een gedegen analyse van de achterliggende argumenten. Nu zijn maaltijden van alle tijden. Waar mensen samenkomen, wordt er gegeten. De maaltijd is dan ook een oerchristelijk ritueel. Als je hier geen raad mee weet, dreig je jezelf buiten je eigen traditie te plaatsen. Dat lijkt me eerder onzinnig dan vrijzinnig. Omdat de maaltijdviering de laatste jaren in de theologische belangstelling staat, vind ik dat binnen de veelheid aan reflecties een vrijzinnig geluid niet mag ontbreken.
Wat heb je zelf met de kerkelijke maaltijdviering?
Ik heb vooral iets met rituelen. In mijn werk als geestelijk verzorger merk ik dagelijks dat woorden vaak tekort schieten. Bij mensen met afasie of dementie val je terug op het non-verbale. Het rooms-katholicisme is wat dit betreft rijk. Ik heb heel wat rozenkransen gebeden en de helende kracht ervan ontdekt. Ook in de palliatieve zorg of psychiatrie merk ik dat rituelen ertoe doen. Ze bieden troost en ontsluiten een wereld van betekenis die je in een verbaal gesprek nauwelijks op het spoor komt. Cruciaal is wel dat het ritueel aansluit bij emoties en behoeften. Anders is er sprake van ritual failure en kan een ritueel zelfs schadelijk zijn. Mijn vraag is: hoe kan de vrijzinnigheid de maaltijd omarmen, op een manier die recht doet aan de eigen theologische uitgangspunten maar ook aan menselijke ervaringen?”
Waar heeft de vrijzinnige weerstand mee te maken?
In de negentiende eeuw kwamen de kerkelijke rituelen onder druk te staan. Dit als gevolg van de modern theologische inzichten van die tijd. De maaltijdviering zou gestoeld zijn op verouderde theologie. Met name het zoenoffer en de historische onderbouwing waren onderwerp van kritiek. Mijn onderzoek laat zien hoe het intellect en het gevoel, twee belangrijke polen binnen de vrijzinnigheid, door de vrijzinnige geschiedenis heen om voorrang strijden. Rationaliteit neigt naar verwerping van de maaltijdviering. Geloofservaring verlangt echter naar verbinding. Hoe schep je binnen dit spanningsveld passende vormen? Op deze vraag heeft de vrijzinnigheid sinds de negentiende eeuw nog steeds geen bevredigend antwoord gevonden.”
Wat zijn de meest opvallende inzichten die jouw onderzoek heeft opgeleverd?
De vrijzinnige maaltijdviering heeft een open karakter. Iedereen is welkom. Er is geen dwingend script. Dit zijn wezenlijke kenmerken ten opzichte van andere denominaties. Dit sluit aan bij de vroegchristelijke praktijk. De bekendste christelijke maaltijd is de maaltijd die Jezus zou hebben gehouden op de avond voor zijn dood. Deze laatste maaltijd is uitgegroeid tot wat we nu kennen als eucharistie of avondmaal. De maaltijd is in de ontwikkeling van de kerk verbonden geraakt met elementen van dankzegging, zoenoffer en herinnering aan het lijden en sterven van Jezus.
Mijn onderzoek voerde me terug naar de menselijke praktijk van het samen eten en drinken, in gesprek gaan, ervaringen delen, vieren en dankbaar zijn. Bevrijdend was de ontdekking dat de kerkelijke maaltijd onderdeel is van een groter corpus aan verhalen. Jezus brak met bestaande conventies. Hij at met mensen, maar niet binnen zijn eigen bubbel, zoals dat toen hoorde. Hij maakte geen onderscheid. Jezus riep op te doen alsof het Koninkrijk van God nú al begonnen is en zo werd de maaltijd een demonstratie van een boodschap. Door samen te eten overbruggen we verschillen. We mogen ons aan elkaar laven en onze dromen delen. Ik vind het spijtig dat dit perspectief kerkelijk gezien op de achtergrond is geraakt. De presentstelling van het Koninkrijk zou voor vrijzinnig gelovigen de wrange smaak van het zoenoffer kunnen verzachten.
In mijn laatste hoofdstuk beweeg ik naar de systematische theologie waarbij ik het geleefde en vaak rommelige leven met al zijn hoogte- en dieptepunten als vertrekpunt neem. Waar in de behandelde debatten mannen aan het woord zijn, klinken hier vrouwenstemmen. Vrouwen weten bij uitstek hoe in het woelige leven het samen een maaltijd bereiden, delen en van elkaar leren, elkaar troosten en bemoedigen, nieuwe mogelijkheden kan openen. Zo heb ik een perspectief willen bieden voor een maaltijdviering over de grenzen van de vrijzinnigheid heen.
Interview gaat door onder de afbeelding
Ben jij zelf anders gaan kijken naar het avondmaal?
Jazeker. Ik heb altijd moeite gehad met de klassieke theologie van het zoenoffer. De vrijzinnige openheid ten aanzien van de maaltijd heeft voor mij nu nog meer waarde gekregen doordat deze in verbinding staat met een oerchristelijke praktijk. Dit onderzoek heeft me het begrip avondmaal leren nuanceren. Het woord is een verdichting van die aanvankelijke openheid en doet geen recht aan de veelstemmigheid die er oorspronkelijk moet zijn geweest. Ik respecteer de ontwikkeling die de maaltijd kerkelijk gezien heeft doorgemaakt. Maar ik plaats dit nu wel in een breder perspectief. Dat geeft ruimte tot herwaardering.
Wordt er in de vrijzinnige traditie wat jou betreft voldoende avondmaal gevierd?
Het zou onvrijzinnig zijn een norm te hanteren. Wel zou er wat mij betreft meer over gesproken mogen worden. En dan niet alleen op academisch niveau. In de beschikbare reflecties zijn geleerde theologen aan het woord. Maar wat voelt een gemiddelde kerkganger er bij? Zouden de inzichten uit mijn onderzoek recht kunnen doen aan de ervaringen van mensen zelf? De uitkomst van dit geloofsgesprek zou kunnen leiden tot een frequentere maaltijdviering en roept ongetwijfeld nieuwe vragen op. Zo kun je je afvragen wat het vrijzinnige erfgoed te bieden heeft aan mensen die zich niet gelovig noemen? Wat zegt de praktijk van samen in gelijkwaardigheid eten over onze plaats in de samenleving? Ik denk dat de vrijzinnigheid ook wat dit laatste betreft nog veel te bieden heeft.”
‘Omstreden maaltijd. Debatten over de kerkelijk-liturgische maaltijd in de Nederlandse vrijzinnigheid’. Yvonne Hiemstra. Uitgeverij Verloren, € 22,50
Klik hier voor meer informatie