Hoelang durven wij nog in iemands ogen te kijken? En wat gebeurt er als we daarmee stoppen? Erik Jan Tillema vraag het zich af en doet dat aan de hand van schilderijen van Charley Toorop.
‘Kijk je in iemands ogen, dan kijk je in iemands ziel.’ Dat is een citaat van de wereldberoemde kunstenaar Leonardo da Vinci, bekend van het beroemdste schilderij ter wereld: de Mona Lisa die vanaf het doek je verleidelijk aankijkt. Maar als je in de kunstwereld écht in iemands ogen wilt kijken, moet je terecht bij het werk van kunstenares Charley Toorop (1891-1955). Van alle Nederlandse kunstenaars, vind ik haar misschien wel het meest inspirerend.
Toorop woonde en werkte vlak bij mij in de buurt: in Kunstenaarsdorp Bergen. Daar was zij een van de meest bepalende en invloedrijke vertegenwoordigers van de Bergense school, de kunststromingen die we kennen van de expressionistische stijl met veel donkere tinten. Toorops werken zijn nog altijd enorm geliefd en ze is dan ook te vinden in veel musea. Als je voor een van haar schilderijen staat, weet je eigenlijk al meteen dat het een Toorop is. Dat komt door haar kleurgebruik en de harde manier waarop zij voorwerpen op het doek zette.
Haar meest beroemde werken zijn haar zelfportretten. Het zijn schilderijen van een krachtige en stoere vrouw die de kijker indringend aankijkt. Want dat valt op bij de schilderijen van Toorop: de ogen. Die zijn groot en eisen alle aandacht op. Het grappige is dat wanneer zij een zelfportret maakte, ze altijd met die ogen begon. De rest van het gezicht schilderde ze er omheen.
Sommige mensen vinden het niet fijn om naar een zelfportret van Toorop te kijken vanwege haar blik. Er straalt iets ongemakkelijks vanuit. Ze kijkt je ook wel heel brutaal en onbevreesd aan. Maar ik kan me er urenlang in verliezen. Het lijkt wel alsof ze je aankijkt op een manier waar de Mona Lisa zich voor zou schamen. En wanneer ze vanaf het doek terugkijkt, gebeurt er iets.
Iemand anders in de ogen kijken is het kernthema in het denken van de Joodse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995). Zijn sociale filosofie is niet op het ik, het ego, gericht maar op het samenzijn. Wanneer wij het gelaat van een ander zien, wordt er een appèl op ons gedaan. Het laat ons de menselijke kwetsbaarheid zien en vraagt ons om verantwoordelijk handelen. Kijken is dus niet een éénrichtingsverkeer. Er komt ook iets naar ons terug. Het ontwijken van de blik van de ander, is de eerste stap richting geweld. Het is misschien een wat ingewikkelde, maar ook een mooie filosofie. Wij moeten de ander aankijken. Want dat maakt ons mens.
Dit zijn niet alleen maar mooie filosofische gedachten. Wetenschappers hebben aangetoond dat wanneer je iemand enkele minuten lang aankijkt, we meer liefde voor diegene gaan voelen.
Kijken we tegenwoordig nog vaak in elkaars ogen? Durven we het nog? In de zomermaanden neemt de zon in kracht toe. Dan is het beter om buiten een zonnebril te dragen en je ogen letterlijk af te dekken.
Maar hoe vaak kijken we in elkaars ogen als de zonnebril afgaat? Het is eng. Het is spannend. Misschien ook wel confronterend om iemand lang en diep aan te kijken. Toch is het belangrijk om te doen. Want als we onze blik neerslaan, verliezen we iets. Het is alsof je naar een schilderij van Toorop kijkt en alleen maar aandacht hebt voor de lijst.
In de Bijbel lezen we een verhaal over Jezus die een blinde geneest. Dat verhaal kunnen we heel letterlijk lezen: Jezus laat iemand weer zien. Maar misschien gebeurt er iets veel symbolischer. De patiënt was niet blind in die zin dat hij niets kon zien. Hij was blind omdat hij geen oog had voor zijn naaste. Jezus opende symbolisch zijn ogen zodat de ander echt zag.
Met al die gedachten in het achterhoofd, kunnen we misschien op een andere manier kijken naar de zelfportretten van Toorop. Naar haar indringende ogen. Die terugkijken en ons de vraag stellen: wat doe jij? Wie ben jij? En wat doe jij voor de ander?
Erik Jan Tillema
Voorganger van de protestantse gemeente Zijpe en de vrijzinnige Kapel in Hilversum