Als vrijzinnig voorganger wil Karl van Klaveren graag iets vertellen over zijn manier van geloven en de relevantie ervan voor deze tijd. Hij zal zich daarbij vooral richten op de intrigerende relatie tussen mens en natuur. Omdat het een kern raakt van het bijbels geloof, maar ook vanwege de ecologische crisis waarin we als cultuur verstrikt zijn geraakt.
Wat mij fascineert in de vrijzinnige manier van geloven is de vrijheid waarin het ons stelt. Veel, hoewel niet alle vrijzinnigen zijn bijbelse of religieuze humanisten. Ze geloven dat de mens is gemaakt naar het beeld van God. Alle mensen zijn gelijk en hebben een fundamentele waardigheid. Dat is wat die woorden zeggen. Wat het ook zegt: als mensen zijn we spiegelingen van een groter mysterie dat de wereld draagt. Een raadselachtige werkelijkheid waarin goedheid, schoonheid en waarheid bepalend zijn, om het te zeggen met de Griekse filosoof Plato, die veel invloed heeft gehad op de christelijke levensvisie. Beeld van God zijn betekent ook dat we creatief en vrij zijn. Net als de Schepper zijn we scheppende krachten. Als mensen kunnen we de wereld maken en breken. Dingen hebben geen vrije wil, mensen wel. Anders dan de pen waarmee ik schrijf, ben ik een creatief en vrij wezen.
Wij behoren tot de diersoorten op deze aarde die over bewustzijn beschikken. Als mensen zijn we aardse wezens, maar we kunnen ons ook losmaken van de natuur. Letterlijk, zoals in een raket, maar ook figuurlijk doordat we in staat zijn om onszelf en de wereld van een afstandje te bekijken. Dat is ons vermogen om te denken en te reflecteren. Mensen zijn niet alleen in staat om dingen aan te voelen, maar ook om ze te begrijpen en te veranderen. Je zou het ons goddelijk of scheppend bewustzijn kunnen noemen.
Het bewustzijn is, net als het leven, ontstaan in de evolutie en voortgekomen uit de natuur zelf. We staan er nauwelijks bij stil hoe magnifiek en merkwaardig dat is. Dit wonderlijke, in de wereld aanwezige en groeiende bewustzijn, is een mysterie. Je zou het God kunnen noemen, ervan uitgaande dat de bijbelse traditie voor dat verschijnsel het woord Geest gebruikt. Het wordt ook wel Wijsheid genoemd, in het boek Spreuken, gepersonificeerd als een vrouw. Een andere, eveneens in de Bijbel gebruikte naam voor dit kosmische bewustzijn is Logos, een begrip dat in de christelijke traditie altijd is vertaald als Woord, maar meer is dan dat alleen. Het is een scheppende en ordenende kracht die de wereld bezielt, zoals wij met onze geest met vallen en opstaan ons eigen lichaam sturen en beheren. Gods Geest omvat alle leven en is ook aanwezig in mensen. In het eerste scheppingsverhaal zweeft ze als een broedende vogel over de chaos. Ze ordent sprekenderwijs (door het Woord) de oersoep die de wereld was en helaas vaak nog steeds is.
Het zal duidelijk zijn: we zijn meer dan materie, stofjes en hormonen. Mensen zijn niet alleen fysiek, maar ook gezegend met geestkracht. Het fascinerende van het verschijnsel G/geest is dat de natuur zichzelf in die spiegeling waarneemt en op zichzelf ingrijpt. We noemen dat cultuur. Maar dat begrip wekt misverstand. Alsof natuur en cultuur gescheiden realiteiten zijn. Het is anders: cultuur is een natuurverschijnsel. Zo ontstaat er – evolutionair – een wonderlijke synthese van natuur en cultuur, van materie en geest, dat zich materialiseert in instituten zoals onderwijs, recht en politiek. Waarden worden zo deel van de werkelijkheid, net als water, wind en wolken. Ja, G/geest is een duizelingwekkend mysterie, dat nauwelijks te bevatten is en de wetenschap nog altijd voor grote raadselen stelt.
Wat zijn de ethische implicaties van dit religieus humanistisch wereldbeeld? Met de scheppende vrijheid die we als mens zijn – als beeld van God in deze wereld – kunnen we ook slordig omgaan. We kunnen onze vrijheid en creativiteit ook misbruiken door die bovenal in te zetten voor eigen gewin. Eigen bestaan eerst! De Bijbel leert ons dat dat niet de bedoeling is. Mensen zijn geen eigenaars van hun leven, het land of de aarde, maar rentmeesters. Spiegelingen van iets groters.
Hamartia is een Grieks woord dat ‘je doel missen’ betekent. Het werd ten onrechte vertaald als ‘zonde’. Met alle schadelijke gevolgen van dien. Het is echter een prachtig woord dat ons uitdaagt iets te doen met onze gaven. We zijn creatief en vrij met een doel: om de wereld mooier te maken, en niet om haar naar de vernieling te helpen. Het ‘heiligen van de wereld’ – zo noemen joden dat hoge ideaal. De wereld is tov, goed en mooi. De kosmos is een kunstwerk van God – als work in progress. Laten we dat zo houden. En laten we eraan blijven werken. Want wij zijn zelf deel van het allerhoogste dat deze wereld bezielt: het mysterie van uit het leven en de aarde opbloeiende schoonheid, vrede en liefde.
ds. Karl van Klaveren
Voorganger van de Houtrustkerk in Den Haag en de Adventskerk in Zoetermeer